Door Veerle van Veen

Na een maand in Mali geweest te zijn kwam ik in maart 2012 samen met mijn vier mede mali gangers een heel stuk getinter terug in Nederland. Dat is niet het enige wat wij hebben mee genomen uit Mali, wij zijn namelijk met een hele bijzondere ervaring rijker terug gekomen.

Ik keek er erg naar uit om mijn ervaringen te kunnen vertellen aan mijn familie. Echter terug gekomen op het vliegveld realiseerde ik mij opeens in wat voor koud kikkerlandje wij wonen. Het snelle, hardwerkende leven begon meteen weer, maar wat een verschil met het warme en gemoedelijke Mali.

De eerste week in Mali was voor mij het meest verrassend. Je komt in aanraking met een onbekend land. Alles is anders vergeleken met Nederland; de taal, mensen, geluiden, huizen, straten, gebouwen, het weer, etc. Het kost een aantal dagen voordat je normaal kunt functioneren tussen al dit nieuws. In de eerste week hebben wij kennis gemaakt met de buurt, mensen en instanties, maar boven al met onze mannen en een vrouw. Ik ben gekoppeld aan mijn Malinese man, Ibrahim Ballo. Hij is een Moslim en zeer gedreven om het te gaan maken in de samenleving. Naast een voltijd studie aan de INA, studeert hij ook in de avond rechten aan de universiteit. Zijn broer is een groot voorbeeld voor hem, hij studeert in Amerika. Ik heb mogen zien waar hij woont, wie hij is en wat hij later wilt worden. Ik heb nog steeds contact met Ibrahim via Facebook. Op de taalbarrière na begrijp ik dat het goed met hem gaat. Ibrahim studeert net als mij dit jaar af. Ik hoop nog vaker van hem te mogen horen en dat hij wellicht de kans krijgt om Europa of Amerika te mogen bezoeken.

Tijdens de ontmoeting met onze “partners”zijn we gelijk aan de slag gegaan met de techniek Bogolan schilderen. Bogolan is een traditionele techniek dat al enige tijd gebruikt wordt als decoratie en kunstvorm. Geduld loont is iets wat er bij mij met de paplepel is ingegoten. Ik dacht dus ook dat ik redelijk geduldig was totdat we begonnen met de lessen. Bij de eerste modder laag ben je snel trots op wat je op het doek neerzet, maar als je bij de vierde laag bent raak je toch wel ongeduldig.Tevens is modder een vloeibare substantie en moet je oppassen dat je niet morst. De moddervlekken krijgen namelijk niet uit de bogolan.Ondanks dat het bogolan schilderen een beroep deed op mijn geduld ben ik wel blij dat ik ervaring op heb mogen doen  met deze techniek.

Onze docenten Rosalie van Deursen en Ans Hom hebben ons goed voorbereid over de cultuurverschillen en hoe wij daar mee om moeten gaan. We raakten al snel vertrouwd met de omgeving, de mensen maar vooral met de gewoontes. Zodoende was de tweede week al vanzelfsprekender.

De hoofdstad Bamako is een metropool waar veel verschillende culturen uit Mali voorkomen. Het is prachtig om te zien hoe de verschillende culturen zo dicht bij elkaar kunnen leven.  En dit in een miljoenen stad die nog steeds jaarlijks aanzienlijk groter wordt. Naast het leven in de hoofdstad hebben we ook uitstapjes gedaan naar omliggende dorpen en steden. Zo zijn we naar Segou, Sibie en een potterbakkersdorp geweest.

In de derde week hebben we lessen gegeven op de AISB (American International School of Bamako) en de INA (Institut Nationale des Arts). De lessen die wij verzorgd hebben, zijn samen gegeven met de Malinese studenten. Voor mij was het lesgeven een samenkomst met het project en de cultuur. Je moet goed samenwerken om een les te kunnen geven. Ik vond Ibrahim een geweldige docent om te zien.

De laatste week hebben we het project in goede banen afgesloten. De Bogolans moesten in een snel tempo worden ingekleurd. Wij hebben cadeau pakketten samengesteld voor iedereen die ons heeft geholpen in de tijd dat wij in Mali hebben gespendeerd.

Daarnaast hebben we veel ingezamelde kunstmaterialen overhandigd aan het INA. Het overhandigen van  dit enorm cadeau gebeurde tijdens de opening van de expositie in de INA, waar alle Bogolans voor twee weken tentoon waren gesteld. Deze materialen  hebben we ingezameld met een inzamelingsactie. Ook heeft AHK veel materialen beschikbaar gesteld. Voor zover we weten is de INA erg blij met alle spullen, en zal het goed gebruikt worden. De tentoonstelling was een leuke feestelijke afsluiting van het avontuur.

Echter bij terugkomst kreeg ik het slechte nieuws over de opstanden in Mali te horen. Tijdens ons verblijf hebben we de aftrap meegemaakt, door middel van protesten. Het is spijtig te horen dat zo mooi land met zulke mooie mensen door zo’n moeilijke tijd moet gaan. Gelukkig zijn we op tijd weer naar huis gegaan. Als het aan mij had gelegen had ik er nog wel een paar maanden aan vast geplakt.

Al met al ben ik ontzettend blij dat ik deze ervaring heb mogen meemaken. Ik kan niet wachten op mijn volgende bezoek aan Afrika. Ik ben besmet met het Afrika Virus!

We zijn nu alweer twee weken thuis, maar toch word ik nog steeds elke dag herinnerd aan de superleuke stage in Mali! Ik heb zojuist mijn reisdagboekje teruggelezen en wat hebben we met z’n allen veel meegemaakt! Zoveel mooie, leuke en bijzondere belevenissen die ik nooit meer zal vergeten. Het interculturele project was een groot succes. Het leren van de Bogolantechniek was erg bijzonder, mede omdat de werkwijze van deze techniek veel verschilt van wat we in Nederland gewend zijn. In Nederland pak je een pot verf, kwast en papier en ga je gelijk aan de slag. Bij de Bogolantechniek is dat wel anders. Je maakt je schildermateriaal zelf van natuurlijke producten en het proces is veel uitgebreider; Je brengt omstebeurt een kleur aan op het katoenen doek, vervolgens laat je deze drogen, je wast het uit, laat het weer drogen en brengt opnieuw dezelfde kleur aan (voor een intensere tint) of een nieuwe kleur. Ik vond het een pure manier van bezig met schilderen. Niet alleen door de materialen waarmee je werkt of het proces dat ervoor zorgt dat je steeds beter naar je werk gaat kijken, maar ook het werken in de buitenlucht zorgde voor een bijzondere manier van bezig zijn met je beeldend werk!
Naast het leren van de Bogolantechniek vond ik de samenwerking met de Malinese studenten ook een grote meerwaarde van het project. Ondanks de taalbarrière was het ontzettend leuk en interessant om met leeftijdsgenoten uit een geheel andere cultuur te werken. Het zorgde tijdens het bogolannen soms voor verassende creatieve resultaten, bij het lesgeven op de INA voor veel enthousiasme en soms ook voor kleine misverstanden, bijvoorbeeld afspraken maken op een bepaalde tijd. Het is niet vreemd in Mali om een half uur tot een uur later te komen dan dat je daadwerkelijk hebt afgesproken. Dit zorgde soms voor kleine probleempjes, maar gaf je ook weer een open blik op een geheel andere cultuur!

We hebben het met z’n allen zo leuk gehad en zoveel geleerd. Het project was allesomvattend en zou nog heel lang moeten doorgaan! Er is dan ook nog zoveel over de stage te vertellen!
Ik heb ontzettend genoten van de mooie, gastvrije mensen die ons altijd groetten, het enthousiaste BONJOUR-geschreeuw en de high-fives van de kindjes, de overvolle gezellige sotrama’s, de markten die niet altijd even schoon waren maar wel heel leuk om te bezoeken, de leukste muzikale excursie naar Sibi, de geslaagde expositie, het lesgeven op de AISB, het lesgeven op de INA, de gele taxi’s waar we moesten onderhandelen over de prijs, de mooiste boottocht uit mijn leven in Segou, de rode stof, onze kokkin Deniz die elke dag voor heerlijke maaltijden zorgde en ook nog onze was deed, onze huisbaas Adama die zorgde voor vanalles; van sim-kaarten tot aan dozen water, de mooie gekleurde kleding van iedereen op straat, het afval overal en nergens, de lekkere avocado’s en mango’s etc. etc. etc.! Kortom: MALI, BAMAKO WAS TOP!

Kim (Kanté)

Mali indrukken, het project

Als mensen mij nu vragen hoe het was in Mali, weet ik niet waar ik moet beginnen met vertellen. Er is zoveel wat ik wel zou willen vertellen! Het is voor mij zo’n bijzondere tijd geweest en ik heb zoveel indrukken opgedaan. Ik zie dit als een heel belangrijk project, een heel verrijkende ervaring voor een student.

Het cultuurverschil en de taalbarrière tussen ons en de Malinezen leverde grappige en interessante momenten op. Het is bijvoorbeeld niet gepast om aan je eten te ruiken voordat je een hap neemt. Ook een mop vertalen naar het Frans is een kunst op zich. Kennen jullie die mop van het paracetemolletje? Vertaal die maar eens naar het Frans. We hebben zoveel verschillende mensen ontmoet, allemaal even lief, behulpzaam en geïnteresseerd. Ik zal de uitgebreide begroetingen missen: ‘Bonjour! Ca va? Bien dormir?’ Het zijn allemaal mooie mensen, met over het algemeen een positieve instelling waar ik graag een voorbeeld aan neem! De Malinese studenten aan wie wij les hebben gegeven waren allemaal erg gemotiveerd. In de klas zit geen enkele student die geen zin heeft, iedereen gaat met plezier aan de slag. Een verlichting vergeleken bij de leerlingen in Nederland. De betekenis van kunst voor het volk doet voor mij traditioneel voorkomen. Symbolen zijn erg belangrijk. Erg leuk is om te ervaren hoe trots de mensen zijn op hun kunst en hoeveel kennis zij ervan hebben! Het Afrikaanse landschap is indrukwekkend. In de pinasse in Segou, of de wandeltocht in Siby. Ik waande mijzelf echt even in de Lion King! Ik heb erg genoten van alle grappige, leuke, spannende en interessante belevenissen met de meiden. We hebben met z’n allen erg veel plezier gehad! Bijvoorbeeld een avondje stappen in Bamako is er een om nooit te vergeten..

Het project heeft een goede opbouw. Tijdens de 4 weken verblijf in Bamako werk je met zijn allen echt naar iets toe. Om te starten in week 1: kennismaken met de mensen, de stad, het land en een introductie in de bogolan techniek. In week 2 hard werken met zijn allen op het atelier, bogolans produceren. Vervolgens in week 3 lesgeven op de international school, waar je de pasgeleerde bogolan techniek onderwijst aan de internationale studenten. Ook geef je een westerse kunst les op de INA, de Malinese kunstacademie. Je hebt hier echt te maken met een culturele uitwisseling. Uiteindelijk in week 4 het afwerken van de bogolans, het maken van de groepsbogolan en de eindexpositie. Een feestelijke afsluiting van een leerzame en bijzonder leuke maand!

Leerdoelen

Een omschrijving van de behaalde leerdoelen, horend bij het Kunstnomade project

Tijdens ons verblijf in Mali heb ik zeer veel nieuwe indrukken opgedaan en veel geleerd.

Waar ik vooraf nog geen ervaring had met de bogolan techniek, kan ik die nu zelfstandig hanteren door de lessen van Monsieur Goro. Met hulp van de Malinese medestudenten heb ik deze techniek nu onder de knie. De samenwerking hierbij was interessant, leerzaam, soms lastig, maar vooral ook erg leuk. Ik heb ook inzicht gekregen in de cultuurhistorische context van de Bogolan techniek. Ik vind het erg leuk om te zien dat deze kunst zo’n belangrijke plaats inneemt in het leven van de Malinees. Ik ben blij dat ik zo intensief kennis heb gemaakt met Afrikaanse kunst, waar dit onderwerp bij ons op de academie niet echt behandeld wordt.

Ook ben ik nu in staat om een bogolan lessenserie te ontwikkelen voor studenten die hier nog geen ervaring mee hebben. De bogolan workshop die wij in Mali hebben gegeven, is geslaagd. De leerlingen van de American International School of Bamako vonden het erg leuk om via ons kennis te maken met deze kunsttechniek. Verder heb ik mij didactisch ontwikkeld door een westerse kunstles te geven op een kunstacademie in Bamako. Het is ons hierbij gelukt om de Malinese studenten een interculturele leerervaring op te laten doen. Het was een echte culturele kennisuitwisseling. De Malinese studenten hadden nog niet eerder op zo’n ‘vrije’ westerse manier gewerkt. Een leuk aspect op didactisch vlak vond ik dat de lessen die wij gaven in het Engels en in het Frans waren. Voor mij een eerste ervaring met meertalig onderwijs.

De kennismaking met het onderwijs in Afrika was voor mij zeer vernieuwend en echt indrukwekkend. Het is fantastisch om te zien hoe dankbaar de studenten daar zijn met onderwijs. Iedereen gaat gemotiveerd aan de slag in de les. Het is een echte gezellige boel, studenten lopen de klas in en uit. Er is geen geordende sfeer zoals wij die kennen in de les. Maar de resultaten en het enthousiasme zijn er zeker niet minder om.

Verder ben ik er in geslaagd om gedurende de stage periode voortdurend mondeling en schriftelijk te reflecteren op de ervaringen die ik heb opgedaan in Bamako. Wekelijks heb ik een blog gepost op de Kunstnomade site. Ook heb ik een dagboek bijgehouden waarin ik mijn belevingen opschreef. Ik ben erg blij dat ik dit heb gedaan, want het is erg leuk om terug te kunnen lezen.

Al het werk dat we in 3 weken gemaakt hebben is vandaag en deze week te zien in een expositieruimte op de INA. Het is indrukwekkend om al het werk naast elkaar te zien hangen. Op het binnenplein staan veel mensen te wachten op de opening van de expositie. Madame la directrice opent samen met Jan Korevaar de expositie. Madame la directrice is trots dat 5 meiden vanuit Nederland helemaal naar Bamako zijn gereisd om iets te leren over Bogolan. Jan vertelde voornamelijk over wat wij hier gedaan hebben en wat er te zien is in de expositieruimte. Bij binnenkomst hebben we een groots cadeau aan de INA gegeven, voor het gebruik tijdens de kunstlessen. Het cadeau bestaat uit kunstmaterialen die gedoneerd zijn door de Amsterdamse hoge school van de kunsten en opbrengsten tijdens de inzamelingsactie. (www.inzamelingsactiemali.nl)
Onder begeleiding van muziek opgevoerd door muziekstudenten van de INA hebben wij ons werk besproken. Het is een geweldige ervaring om op deze manier een expositie te openen.

Tezamen met de studenten hebben wij besproken dat de komende week de expositie zal blijven hangen. Jan neemt volgende week alle Bogolans mee, waarop we het vervolgens in Nederland kunnen exposeren.

Omdat men zoveel vragen stelt over Jan, hierbij een stukje geschreven over zijn bewondering over het project.

Jan: Toen ik hier aankwam leek het net alsof jullie hier al jaren hebben gewoond. Jullie gaan goed om met alle gebruiken van de stad. Ik heb zeer veel bewondering voor dat ze in zo een korte tijd zoveel omgangen geleerd hebben. Ik vind het heel leuk dat ze mij zoveel kunnen bijbrengen over de stad en zijn omgang. Ik begin het langzaam aan ook te leren.’ Textiel is hier een groot kunstvorm. Ik vind het ontzettend leuk dat je hiermee kennis maakt. Overal om je heen zie je textiel. Het is dan ook zo leuk dat de oude textiel cultuur nog springlevend is en je hier mee kunt werken. De gemeenschappelijke Bogolan vind ik een schitterend ding. Het is mooi van vorm, de kleuren komen tot het recht. Iedereen is er enthousiast over. Monsieur Goro heeft ook gezegd dat kunst alles voor hem is. Kunst heeft hem overal gebracht. Naar verschillende uithoeken van de wereld. Het is geweldig dat er een stage project wordt aangeboden waarbij leerlingen uit Nederland samen met leerlingen uit Bamako het Bogolan leren. Ik vind het een waardevol project, het leukste project dat ik ooit gezien heb. Onze school moet hier ontzettend dankbaar voor zijn. Met grote dank aan Ans Hom en Rosalie van Deursen. Het project moet altijd door blijven gaan.

Afgelopen weken hebben wij veel gewerkt op het atelier van Monsieur Goro, onze Bogolan docent. We hebben in onze blog over het onderwijs al iets verteld over deze man. We kunnen wel stellen dat de lessen hier heel anders gaan dan in Nederland. Dit is erg interessant om mee te maken en het is heel speciaal voor ons dat wij deze oude Malinese techniek leren in het land van herkomst.

Monsieur Goro

Eerst maar eens een korte introductie in de Bogolan techniek. Het is een techniek waarbij men stapsgewijs te werk gaat. Om te beginnen wordt de ‘fini’, het katoen, geweven. Dit weven gebeurd traditioneel gezien door de mannen. Deze fini, het textiel, wordt daarna in de Ni Galama gedoopt. Ni Galama is een gele kleurstof die wordt gemaakt van gekookte blaadjes. Dit dopen wordt herhaald tot het textiel een juiste tint geel heeft bereikt. Nu is het tijd om met modder op het doek te gaan schilderen. Het modder schilderen gebeurd traditioneel gezien door de vrouwen. Door de gele kleurstof wordt de aangebrachte modder permanent opgenomen in het textiel. Als een chemische reactie wordt de modder omgezet in zwart op het gele doek. Als je ontwerp af is moet het doek drogen in de zon, zodat de modder goed in het textiel trekt. In Afrika is er genoeg zon, erg leuk voor het proces. Na een poosje wordt het gedroogde laagje modder van het doek gewassen. Deze hele stap van zwart aanbrengen moet enkele keren worden herhaald voor een perfecte zwarte lijn. De volgende laag die aan het werk kan worden toegevoegd is een witte laag. Wit wordt gemaakt van een mengel met bleek. Dit mengsel wordt op het doek geschilderd en trekt dan in. Na het drogen in de zon wordt het doek weer uitgespoeld. Ook deze stap moet meerdere keren worden herhaald voor een heldere witte tint. Na het schilderen met zwart en wit is het tijd om de kleur aan het doek toe te voegen. Met kwasten wordt er een soort ecoline achtige substantie als kleur op het doek aangebracht. Bij deze stap wordt het doek niet meer uitgespoeld. Met het kleuren wordt ook in lagen gewerkt. Iedere keer als er een kleur is toegevoegd moet het doek drogen voordat er een tweede laag of een andere kleur kan worden aangebracht. De kleuren/ecoline achtige substanties worden gemaakt van gekookt boomschors, gekookte blaadjes en gekookte boomwortels.

Het is een techniek waarbij langzaam en precies gewerkt wordt. Alles gaat stap voor stap, iedere keer moet er weer een laag drogen in de zon. Waarna het doek uitgespoeld wordt en het weer te drogen wordt gehangen. Dit is nieuw voor ons als haastige Hollanders, gewend snel en efficiënt te werken. Op deze manier werken op deze plaats werkt als een soort therapie voor ons. Af en toe zijn we wat te ongeduldig, wat zorgt voor druipers en uitlopers in onze doeken. We willen teveel kleur in een keer aanbrengen. Maar al met al is het leuk om ons werk stap voor stap te zien groeien. De resultaten worden echt heel erg leuk!

We werden vrijgelaten in het kiezen van de onderwerpen. Dit heeft ons wel even verbaasd, omdat de rest wel heel erg gestuurd wordt door Monsieur Goro. We mogen pas aan een volgende laag beginnen na toestemming van hem. Maar het is wel leuk dat iedereen nu heel verschillende afbeeldingen heeft gemaakt. Het is heel divers. Het is grappig om de verschillen te zien tussen het werk van de Malinese studenten en die van ons. Zij maken vooral authentieke Malinese decoraties, wij figuratieve afbeeldingen. Ook de gezamenlijke grote groeps Bogolan is erg interessant geworden.

Vandaag hingen alle Bogolans te drogen in de zon in de tuin van Monsieur Goro. We hadden voor het eerst een goed overzicht van alle werken die we hebben gemaakt. Het zijn er echt veel! Meer dan genoeg om een leuke expositie ruimte mee te vullen! Dat is namelijk waar we naartoe hebben gewerkt, een expositie in het atelier van de INA. We zijn erg benieuwd naar de expositie van morgen!

Groepsbogolan:

Zonder een duidelijke afspraak te hebben gemaakt vertrekken we in alle vroegte naar de INA. Daar aangekomen verloopt alles soepeler dan verwacht. We hoeven maar heel even te wachten en voor we het weten kunnen we het lokaal inrichten. We zetten de tafels in groepjes en dan worden we voor een nog onbekende reden naar buiten geroepen door monsieur Goro. De wekelijkse opening vindt plaats. De Malinese vlag wordt gehesen en het volkslied wordt gezongen. Dan gaan we weer snel terug naar het lokaal, waar inmiddels al een aantal studenten zitten te wachten. Toch is het nu nog een tijdje wachten op de rest van de studenten, aangezien iedereen maar binnen komt waaien wanneer die wilt. Deze tijd gebruiken we om nog even de les door te nemen met onze Malinese partners (Ja ja nu pas, alles gaat hier donnie donnie). We hebben hiervoor de les in het frans voorbereid en opgeschreven. Onze mannen nemen de taak van het lesgeven over en gebruiken hiervoor letterlijk onze lesopzet. We beginnen de les met een losmaakopdracht. De leerlingen geven hun emoties abstract weer op muziek. We spelen uiteenlopende muziekgenres af waarbij ze met verf op papier werken. In het begin hebben de studenten een afwachtende haast wantrouwende houding, maar tegen het eind swingen ze er op los. Het resultaat van deze opdracht wordt op een grote hoop gegooid en vervolgens wordt deel twee van de opdracht uitgelegd. Hiervoor gebruiken we heel handig ons mini whiteboard. Het is maar goed dat we hiervoor een inleidende opdracht hebben bedacht (een huis getekend in één lijn), want op drie studenten na doet de hele klas het verkeerd. Waarschijnlijk is dit te wijten aan de nieuwe manier van tekenen en deels ook de chaos die er heerst in de klas. Dit hadden we totaal niet verwacht, want tijdens de rondleiding de eerste week waren de studenten heel rustig en stil in de klas. Hier is de sfeer heel vrij en gezellig, maar daardoor wel chaotisch. Het werkt ook niet mee dat het lokaal zo enorm klein is en dat we ons als sardientjes in een blik voelen. Nu we verder gaan met deze opdracht en de studenten het nu beter begrijpen gaat het maken van een portret met de ogen gesloten veel beter. Het is erg leuk om te zien hoe de studenten met elkaar samenwerken (de ene student houdt de ogen van de ander gesloten tijdens het tekenen). Op dit moment besluiten we de opdracht net even anders te maken, omdat we zien dat het niet gaat werken hoe we de opdracht eerst hadden bedacht. We gebruiken het materiaal van de muziekopdracht dat inmiddels gescheurd is voor de achtergrond i.p.v. de invulling van het gezicht. De opdracht verloopt succesvol. De studenten zijn ontzettend gemotiveerd. Ze werken de portretten heel goed uit en gaan door tot het bittere eind. Af en toe komen er wat nieuwe studenten binnenlopen die ook aan de slag gaan met de opdracht. We leggen het eindresultaat buiten op de galerij en meteen staat er een grote groep studenten omheen en komen er allemaal mobieltjes tevoorschijn om foto’s en filmpjes van het werk te maken. We vragen hier en daar wat ze van de les en het resultaat vinden. Studenten zijn over het algemeen erg tevreden en zien mogelijkheden om dit in hun eigen werk toe te passen. Zo vertelt monsieur Goro ons dat dit voor de studenten een geheel nieuwe manier van beeldend denken is. Het was een geslaagde en gezellige ochtend!

Met de taxi gaan we naar de AISB. De taxichauffeur heeft moeite om de school te vinden, aangezien de wijk nog in opkomst is. Er wordt volop gebouwd aan luxe villa’s waar de school niet van onder doet. Een typisch westers gebouw voorzien van groen gras, bewaking en heerlijke koel airconditioning. Een wereld van verschil met Bamako zoals wij die nu kennen. Bij binnenkomst moet je je ID kaart afgeven. Het lokaal waarin wij lesgeven is de grootste die we ooit gezien hebben en bezit alle materialen die een beetje goede school in Nederland ook heeft. We geven les aan een groep van vijf leerlingen tussen de 16 en 17 jaar oud, een high school klas. We geven les over Bogolan fini. De techniek waar we ons de afgelopen twee weken intensief in hebben verdiept. Op de beamer die in het lokaal aanwezig kunnen we mooie foto’s ter illustratie laten zien. Ibrahim, Issa en Nene vertellen in het frans over de symbolen en gebruiken bij bogolan. Daarbij hebben we ook tastbare voorbeelden mee, zoals de bladeren en het schors. Zo krijgen de leerlingen een duidelijk beeld van deze techniek. De leerlingen gebruiken de informatie over de symbolen om een verhaal te maken op hun eerste bogolan. Ze zijn erg enthousiast en proberen bij elkaar de verhalen te achterhalen. Aanstaande woensdag zullen we met deze groep beginnen aan een grote gezamenlijke bogolan.